De delta van Amu-Darya en het Aralmeer

Woensdag 11 november 2015

Het is nog donker wanneer een taxi ons komt oppikken. Ons, dat zijn Mahshud, de directeur van het toeristisch informatiecentrum van Khiva en ikzelf. Het wordt een lange rit naar Nukus. Na de grote oase, die gevormd wordt door de Amu Darya, volgt de Kizilkum woestijn. Dit noemen ze de rode woestijn. Terecht, dat kan je zien op een van de foto`s die ik al vroeger gepost heb.

Vaak is het rotszand sterk ijzerhoudend. De woestijn aan de zuidelijke kant van de rivier is de Karakum woestijn of de zwarte woestijn. Ook dat is te zien op vroegere foto`s.

Onderweg bezoeken we Chilpik. Mijn eerste Khorezmisch bouwwerk. Het is 2000 jaar oud en bewaakt op overduidelijke wijze de brede rivier. Mahshud vertelt mij dat dit een lemen fort is dat sterk erodeert door de regenval - die er echte stroomjes in schept. Nu leer ik ook wat de houten driepikkels betekenen die je hier zo vaak ziet. Ze zijn getooid met vele lapjes stof. Onder een steen liggen bankbiljetten. Vreemd op zo een verlaten plek. Er is hier niemand, geen kassa, geen omheining. Je kan er ten allen tijde op. De stokkenconstructie is van zoroastrische oorsprong en leeft voort. Het is soort eenvoudige bidplaats. Later lees ik in de goede brochure die ik van Mahshud zelf heb gekregen dat dit geen fort is maar een toren van de stilte. Hier noemen ze deze Zoroastrische bouwwerken een `dakhma`. Nu begrijp ik ook de gedachtengang. Het vlees werd door de Zoroastriërs als onrein, duivels, beschouwd. De botten waren rein en van God afkomstig. Dus aten de vogels het vlees van de lijken op en de overgebleven botten, die werden dan begraven in mooie lemen grafzerken (in de vorm van een zwaan of andere dieren of mooie bewerkte kleine lemen kistjes). Ik ga er van uit dat Mahshud de Engelse term voor begraafplaats niet kende en daarom `fort` zei.

Khorezm had zich ten Tijde van de veroveringstocht van Alexander De Grote aan zijn zijde geschaard. Maar vreemd genoeg had hij geen interesse in Khorezm. Hij  keerde naar het zuiden (India). Dus leefde Khorezm in bloei verder (van de 4e eeuw VC tot de 4e eeuw NC). Steeds meer zie ik duidelijk dat beschavingen gebonden waren aan de aanwezigheid van water. Deze beschaving leefde in het vruchtbare gebied ten zuiden van de delta van de Amu Darya. Eemmaal uit de de vruchtbare zone is het woestijn. Daar lag de grens van de beschaving. Vandaag is het meestal nog zo.

Na 3 uur komen we aan in Nukus. De administratieve hoodstad van Karakalpakstan. Een echt Russisch ogende stad met protserige administratieve gebouwen en vele witgekalkte huizen met slechts een verdieping. Allen omringd door kraaknette witte muren. Maar de straten worden op regenachtige dagen omgetoverd tot ware modderpoelen.

Er zijn maar weinig benoemenswaardige plekken te bezoeken in Nukus. Maar er is een parel. De `Karakalpakstan state museum of art`. Dat museum bevat een uitzonderlijke collectie van Russische schilderkust uit de eerste helft van de 20e eeuw. Dat is vooral te danken aan een man, Igor Vitalevicha Savitsky. In tijden van vervolging van niet-sovjet lijkende kunstwerken verstopte hij schilderijen van kunstenaars zoals Vladimir Lysenko en vele anderen. Hij haalde de werken naar deze afgelegen plek en verstopte ze tot veiliger tijden. Na Sint-Petersburg vind je hier de mooiste overgebleven werken uit deze periode. Hij bevorderde ook lokale kunstenaars die later enige naam hebben gemaakt. Het is een zeldzame blik op het leven in de vroege Sojet-Unie. Mij viel vooral `le taureau` op van Lyssenko en ook zijn zelfportret. Beide werken hebben ettelijke malen de vernietiging nabij gestaan. Zelfs nog in 1970 vond de beheerder dit een anti-sovjetisch werk.

Rond de middag verlaten we deze stad richting noorden in een andere wagen. Een oersterke, en vooral degelijk uitgeruste, Toyota Landcruiser. Ik ben onder de indruk en de volgende dag zal duidelijk maken dat deze uitrusting en deze machine meer dan nodig zijn. Het eerste stuk loopt verbazend genoeg langs een lege snelweg. Vreemd. Later zal ik leren dat deze autoweg de nieuwe zijderoute is. Herinner u het bezoek van de Vlaamse Minister-President aan China - in het voorjaar van 2015. Daar kregen zij dit project voorgesteld door de chinese overheid. Het zou China niet zijn als ze op dat moment nog niet bezig zouden zijn met dit project. Het gaat erom een netwerk van viervaksautowegen te bouwen van China naar Europa. Is dit nodig, daar ben ik helemaal niet zeker van. Maar het biedt een mogelijkheid voor de chinese overproductie aan bouwmachines. Deze machines zie je hier overal. Dit stuk verbindt Afganistan, Oezbekistan, Kazachstan en Rusland. Dit is wel een werk op het niveau van de Chinese muur. 

Op een splitising eten we in een truckersrestaurant waar vooral Litouwse en Oezbeekse vrachtwagenchauffeurs eten. Wij eten er in olie gebakken en gezouten vis, Zwarte Amur. Hij smaakt fijner dan karper.

Dan gaan we van de snelweg af en rijden we op een kleine lege geasfalteerde weg dwars door een merengebied. Dit is de delta. Sinds het definitief opgeven van de 2 zuidelijke Aralmeren probeert men deze riet- en merengebieden wel in leven te houden. Dat is belangrijk om woestijvorming tegen te houden. Het is een 120 kilometer lang paradijs voor vogels en sinds kort ook voor vissen. Dat laatste is ook belangrijk voor de lokale bevolking. Zo komen we in Muynak aan. 

Dit dorpje is wereldwijd `bekend` want het is hier dat de de schepen roesten in de woestijn. Vanop de oever is het nog 170 km. in rechte lijn tot aan het huidige Aralmeer. Hier was ooit een grote visverwerkingsactiviteit, tot in 1979. Het gaf indirect werk aan 30.000 mensen. Sindsdien heerste er grote werkloosheid en armoede. Er is een klein museum die de geschiedenis van het Aralmeer op mooie wijze weergeeft. Het schone filmpje vind ik spijtig genoeg niet terug op you tube (ik vermoed weeral vertalingsproblemen). Dus maak ik een andere gelijkaardige link van een film die er op lijkt op de homepage in de rechterzijbalk. Het is een vreemde ervaring om tot aan de horizon niets te zien dan vlakke woestijn maar wel visserrijactiviteiten te zien. Netten in het zand, roestende schepen, motoronderdelen op de oever,...

Omdat het te koud is op de oever van Aral slapen we hier. Dat zeggen ze mij en de dag erop zal ik voelen dat het geen onzin is.

Muynak is verbazend proper. Hier liggen geen flessen of ander plastic op de grond. Dat is wat mij het meest stoort tijdens deze reis. Maar dit is de uitzondering. En de huizen zijn klein maar verbazend proper. We worden er hartelijk ontvangen door de familie van de neef van Kasim, de chauffeur. Een lange avondmaaltijd volgt. Ze wilden mij wel verbieden om even te gaan wandelen om naar de sterren te kijken onder het mom van drinkende hangjongeren en honden. Dat kan wel zijn maar dat ken ik van bij de Inuit in Groenland en het schrikt mij niet af. Ik wil wandelen en ik ga wandelen om van de donkeren sterrenhemel te genieten. Hier zie je de melkweg compleet want er wonen zo weinig mensen en er is dus geen lichtvervuiling. In de donkere straten zie ik vooral veel vrouwen met jonge kinderen van het ene huis naar het andere gaan. En dan nog enkele echt krakemikkige wagens met één koplamp en fietsers zonder lamp. Ik zie wel enkele jongeren maar die zeggen gewoon goeidedag.  Ik ben niet bang van armoede, maar de `middenklasse is dat meestal, onterecht, wel. Zoals overal. 

Het wordt een aangename nacht na een film op de russische TV, `Police academy`. Ik kan volgen daar ik de film kende.

Donderdag 12 november 2015

Om 6u00 opstaan voor een ontbijt gevolgd door het vertrek om 7u00. Alleen moet een oud busje onze zware jeep in gang trekken want hij heeft het koud. Dat lukt snel. Dan rijden we op de voormalige zeebodem gedurende 190 kilometer op zandwegen. Sinds kort zijn samenwerkingsverbanden van Chinsese, Koreaanse en Maleisische en ook Vietnamese bedrijven actief op de voormalige zeebodem want er is gas gevonden. Hieronder ligt een reserve voor 150 jaar full time productie. Dus zien we een tiental boortorens op regelmatige afstanden tot op 90 km. van de huidige zee. Er is ook een Tsjechisch bedrijf dat nieuwe boringen aan het doen is.

Voor de rest is het een immense lege zandbak met al wat struiken. 
Daarna rijden we op zout. Dat is het zout dat, verbonden met resten chemicaliën (zoals DTT), opdwarrelt in de hogere atmosfeer en zo ver is terug gevonden als in het bloed van de pinguïns op de Zuidpool. Hier zorgt het voor afwijkingen in de lichaamsbouw van mensen - wat ik zelf een aantal keren heb kunnen vaststellen in Muynak. De chemicaliën zijn hier terecht gekomen door het stromend water van de rivieren die ze naar zee afvoerden. Nu de zee er niet meer is blijft het liggen. Tussen het zout liggen veel schelpen. Het opgewaaid zout zorgt er ook voor dat veel bomen en planten niet kunnen groeien langs de oude kustlijn.  

Je ziet duidelijk dat het water hier minder lang geleden is weg getrokken : aan de vegetatie, het ontbreken van hoogteverschillen en het ontbreken van aangewaaid geel-oranje leemzand uit de woestijn. Hier is de bodem grijze leem (zoals aan de oever van de huidige zee). 
Dan klimt de krachtige wagen het Ustyurt-plateau op. Deze natuurlijk grens is het gevolg van een geologische breuklijn die loopt van Turkmenistan over Oezbekistan naar Kazachtstan.
Later op de dag zien we een mooie canyon die hierdoor gevormd werd. 
Het Ustyurt plateau is ook de grens tussen het laagland dat bewoond werd door `gesettelde` mensen en anderzijds het plateau waar de nomaden woonden. Ustyurt betekent trouwens `native land`. Het plateau is indrukwekkend door zijn omvang, zijn zuiver vlak zijn en zijn perfecte leegte. En dan zeggen dat wij maar een zeer klein deel zien. Toch rijden we op deze zandwegen gedurende een klein 100-tal kilometer in een richting.

Ik zou niemand adviseren om aan deze tocht alleen te beginnen. Onze chauffeur kent de pistes als zijn broekzak. Je kunt nochtans gemakkelijk en zeer vaak missen. Af en toe wijken we af van een piste om off-road te rijden op zoek naar een andere piste. Ook de kaarten zijn onbestaande of verouderd. Google maps is in deze streek vaak nutteloos en foutief. Het ziet er op de PC uit als en leeg, geel vlak. Hier rijdt geen karretje rond dat de GPS-coördinaten opneemt en dat in het kaartsysteem steekt. Er zijn dorpen die google niet kent en andere verdwenen dorpen die hij wel kent. Het is niet de eerste keer dat ik dit ontmoet tijdens deze reis. 

Uiteindelijk komen we aan op de rand van het plateau waar we mijn eerste zicht hebben op het huidige Aralmeer. Het is duidelijk. Rond het water waait een snijdende wind zoals ik nog nooit heb meegemaakt. Zelfs niet op de oceaan rond Ijsland en Groenland (weliswaar in de zomer). We rijden door een vreemd, bijna onaards lanschap want de kleuren van de grond herkent mijn geest niet. We dalen af op de steile piste terwijl Mashud en ik tientallen foto`s trekken. Ieder `normaal` mens zou zich vasthouden want de putten op de pistes zijn diep en de weg zeer steil. Maar we zijn het ondertussen al gewoon.

Op het strand komen we 2 Yurts tegen. En 2 Chinezen. Verder niemand (en we hebben niemand gezien sinds de laatste gasboring. Deze sterk verpakte mannen kweken hier, in extreme weersomstandigheden, het diertje`Artemia`. Een minuskule garnaal die het meest voorkomende visvoer is in viskwekerijen. De eitjes kan je jaren in extreme omstandigheden bewaren (bv. droogte en koude). Maar als je ze in het water legt van een zout meer komen ze in een dag uit en vormen ze een 3 mm. grote garnaal. In de zee lukt dit vreemd genoeg niet.

Ik mocht geen foto`s trekken van de Chinezen zelf. Kasim zegt dat het voor farmaceutische toepassingen is. Het kan als toxiciteitstest. Maar ik denk dat het gewoon visvoer is. In ieder geval een zeer winstgevende aangelegenheid. 50 kg. van deze garnalen brengen 500 dollar op. Jaarlijks verzamelen deze 2 mannen 115.000 ton. Er zijn blijkbaar 3 dergelijke tentenkampen rond het meer. 

Rond mij is er alleen een immens leeg strand. In het noorden doemt een kaap op. Ik heb van Mahshud gehoord dat de Sovjet-Unie hier 80 km. ten noorden een uiterst geheim biologisch laboratorium haddden tot in 1992. Hier geraak je inderdaad niet zo maar.
In 2 minuten worden mijn vingers gevoelloos en rood. Nochtans heb ik handschoenen aan. Het is zelfs zo dat het zeewater lauwwarm aanvoelt aan mijn verkleumde vingers.
Uiteindelijk verlaten we de zee. Hier kon ik de overkant niet zien. Wetenschappers verwachten dat deze zee binnen 20 jaren verdampt zal zijn (door de hitte in de zomer). Alleen het noordelijke Aralmeer kan en zal gered worden omdat de watertoevoer voor Kazachstan gemakkelijker te regelen is. Deze laatste, van de 2 zuidelijke meren, zal er dus binnen 20 jaren niet meer zijn. Deze zee zie ik dus naar alle waarschijnlijkheid nooit meer terug. 
Opnieuw het plateau opklimmen voor een 130 kilometer lange zuidwestwaartse rit. Via het enige totaal vervalllen laag gebouw van arabische oorsprong (Wie woonde hier ?) geraken we aan de langgerekte canyon. We zien hem door een hangende bewegende mistbank. Dan gaat de tocht verder over het lege Ustyurtplateau over de pistes.

Na 14u00 geraken we aan het Sudochie-meer waar we picknicken in de wagen. Hier stappen we ook uit want ik ben in het midden van mijn eerste goelag. Het werd gesloten in 1953. Hier werden politieke tegenstanders of critici van het sovjet-regime verplicht in het visverwerkingsbedrijf te werken (conserven). Ze liggen er ook begraven in vervallen graven. Ver weglopen konden zij inderdaad niet.
Het meer is opnieuw de delta van de Amu Darya. Een enorme riet- en watervlakte.

Na de picknick terug langs het kurkdroge plateau maar nu naar het zuidoosten voor een lange rit. Opeens dalen wij er van af en geraken we weer stilaan in de delta (na een 30 dagen geleden geopende gasboortoren). Als we op het asfalt komen denken we aan een rustige rit. Vergeet het, het asfalt is zo kapot dat er veel putten van een meter diep zijn. Die krijgen zelfs onze jeep klein. En ze lopen in lijnen waardoor we moeten slalommen. Als het wat beter gaat begint het zeer hard te regenen.
Het leemzand verandert precies in een weerkaatsende spiegel. Ik denk bij mezelf dat we geluk hebben gehad. Onze chauffeur is van niets bang maar wel van vastzitten in de modder. Sinds Merv weet ik wat het betekent om hier vast te zitten en met deze zware wagen zal dit niet eenvoudig zijn. We hebben wel een grote schop bij maar toch.
Na de regenbui komen we stillaan weer in de bewoonde wereld waar we de nieuwe zijderoute opnieuw tegenkomen. Er onststaat en discussie in het Oezbeeks want door de hevige regenval willen ze niet meer naar Mizdakh-khan. Maar onze Kasim heeft een goed hart en we gaan toch bij valavond. Maar ik moet er wel alleen op want ik ben beter geschoeid dan Mahshud. Een groter Khorezmisch fort naast de necropolis die we gisteren al bezochten.

Dat was overmoedig van mij want hierboven begint opnieuw een hevige regenbui. Voor de eerste keer ben ik doorweekt maar ik maak er wel 3 schitterende foto`s.
Dan terug naar Nukus waar we in het donker wisselen van wagens. De taxi van gisteren brengt ons in 3 uren terug in Khiva waar we in het mooie hotelletje Kala aankomen rond 22u00. Onderweg hebben we weer methaangas getankt. Dat is ook een ervaring. De benzinestations zie ik hier failliet gaan maar de methaangastations bloeien. Iedereen moet uitstappen op 200 meter van de pomp. De chauffeur gaat dan de gastank vullen via de motorkap. Dan komt hij ons oppikken. Wat wil je : Methaangas (en propaangas) is 3 keer goedkoper dan benzine en voor bussen en lanbouwmachines is het zelfs tot 10 keer goedkoper.

Tijdens de laatste rit kreeg Mahshud een bericht dat zijn dak is weg gewaaid in Khiva. Wat een tocht en nu dit nog.